افت تحصيلي

    دكتر «عليرضا شريفي» پژوهشگر حوزه تعليم و تربيت در تعريف و علل افت تحصيلي مي گويد: «آموزش و پرورش با توجه به IQ دانش آموز و امكاناتي كه در اختيار او قرار مي دهد، در هر مقطع و پايه تحصيلي اهداف نهايي و مياني براي خود تعريف مي كند و سعي دارد دانش آموز را تا حد ممكن به اين اهداف نزديك كند. در اين ميان هميشه درصد مشخصي نيز افت را در نظر مي گيرد، مانند تكرار پايه تحصيلي و تسلط نداشتن دانش آموز به همه مطالبي كه توسط معلم ارائه مي شود. هرگاه ميزان اين افت در فرآيند ياد دهي و يادگيري بيش از حد انتظار آموزش وپرورش باشد، از آن به عنوان افت تحصيلي نام مي بريم. پراكندگي جغرافيايي افت تحصيلي هم در سطح كشور چه از نظر ميزان و چه از نظر عوامل به وجود آورنده آن يكسان نيست. در بررسي اين مسأله بايد شرايط متعددي از قبيل شرايط جغرافيايي، فرهنگي، قومي، زباني و طبقه اجتماعي و اقتصادي دانش آموزان مورد توجه قرار گيرد.

    البته چند عامل مشترك در همه نقاط كشور به چشم مي خورد. مشكل نيروي انساني يكي از اين عوامل است. معلماني كه از نظر نحوه و چگونگي انتقال دانش خود به دانش آموزان و استفاده از تكنيك ها و روش هاي معلمي متخصص هستند و روان شناسي تربيت را به خوبي مي دانند، افت تحصيلي دانش آموزان در درسي كه آنها تدريس مي كنند، كمتر است البته نوع ارزشيابي دانش آموزان نيز در افت تحصيلي اهميت مي يابد. هرچه در اين باره تكنيك ها را بهتر رعايت كنيم و سؤالات استاندارد و همخوان با محتواي درس ارائه شده، طراحي كنيم، افت تحصيلي كاهش مي يابد. تراكم بالاي دانش آموزي نيز به عنوان يك عامل در افت تحصيلي مورد بحث و بررسي است. در تراكم بالابه علت كمبود فضا و نيروي انساني، تكاليف و آن چه كه دانش آموز فراگرفته زير ذره بين قرار نمي گيرد. نقش انجمن اوليا و مربيان هم دراين باره ضروري به نظر مي رسد. برپايه پژوهش هاي انجام شده هرچه ميزان حساسيت خانواده و دفعات رفت و آمد آنها به مدرسه بيشتر و ارتباط انجمن اوليا و مربيان با مسئولان مدرسه نزديك تر باشد افت تحصيلي كاهش و بازده فعاليت ها افزايش مي يابد. در مناطق دو زبانه نيز همواره افت تحصيلي بيشتر از مناطق يك زبانه است. در اين مناطق دانش آموز هم بايد زبان فارسي و رسمي را بياموزد و هم مطالب را فراگيرد، اين فراگيري براي او بويژه در سال هاي اول مدرسه بسيار مشكل خواهدبود. ميزان اشراف و تسلط فراگيران به توان خواندن و نوشتن هم بايد مدنظر قرارگيرد. هرچه اين مهارت بالاتر باشد افت تحصيلي او كمتر مي شود. ميزان مهارت خواندن و نوشتن را از طريق آزمون جهاني پرلز (Pirls) و ميزان مهارت رياضي و علوم را از طريق آزمون تيمز (Tims) كه در همه كشورها برگزار مي شود مي توان به دست آورد. در اين آزمون ها سؤالات كاملاً بومي و محلي مي شود.

    شيوه هاي تدريس نيز در ميزان افت تحصيلي مهم تلقي مي شود. به اندازه اي كه شيوه هاي تدريس را نو مي كنيم و با شرايط و نيازهاي روز هماهنگ مي كنيم و آن را در كلاس درس به كار مي گيريم، ميزان افت كاهش مي يابد. البته اگر در برخي مدارس روش هاي نوين به كار نمي رود به خاطر آشنا نبودن معلمان با اين روش ها نيست، بلكه به علت نوع ارزشيابي است كه استفاده مي شود. با توجه به آن كه عناوين كتاب هاي درسي و حجم آنها بالاست و از همه كتاب آزمون به عمل مي آيد، عملاً نمي توان از روش هاي نوين كه نياز به زمان زياد و حجم كمتر درس دارد، استفاده كرد. بنابراين معلم ناگزير است همچنان از روش سخنراني و معلم محوري استفاده كند. در كنار حجم و تنوع بالاي كتب درسي كه يكي از بالاترين كشورها در اين باره محسوب مي شويم، سبك نگارش كتاب نيز با كاستي هايي روبه رو است. همچنين هرچه پايگاه اقتصادي دانش آموز بالاتر و بعد خانوار او كمتر باشد به همان نسبت امكانات بيشتري دراختيار او قرار مي گيرد و به همان ميزان نيز افت تحصيلي كاهش مي يابد. ميزان سواد والدين، مكان جغرافيايي دانش آموز (شهر يا روستا، مناطق برخوردار يا محروم) نيز بر ميزان افت تحصيلي تأثير به سزايي دارد. تحصيل دانش آموز در مدرسه دولتي يا غيردولتي نيز اهميت دارد. معمولاً در مدارس غيردولتي به خاطر آن كه برخي از عوامل به وجودآورنده افت تحصيلي حذف مي شود، ميزان افت تحصيلي كمتر است.»

    * دانش آموز مقصر نيست

    ابوالقاسم جامه بزرگ مديركل سابق آموزش و پرورش ابتدايي و پيش دبستاني و صاحبنظر در امر تعليم و تربيت نيز در اين باره مي افزايد : «به افت تحصيلي در هر دوره تحصيلي بايد به شكل متفاوت نگاه كرد. بنابراين نمي توان براي همه دوره هاي تحصيلي نسخه واحدي پيچيد. ضمن آن كه همه دانش آموزان از نظر درك، توانايي، هوش علمي و انتزاعي متفاوت هستند. در دوره ابتدايي انتظار داريم دروسي را كه به آن ها ارائه مي كنيم، مانند يك شعر حفظ كنند و روي ورقه بياورند، معلم هم آنچه را كه از كتاب به او آموخته است مورد ارزيابي قرار مي دهد، بنابراين اگر دانش آموز نتواند بخشي از آنچه را كه به او آموزش داده شده، بيان كند، او را در معرض افت تحصيلي مي بينيم. در حالي كه بايد عملكرد او مورد توجه قرار گيرد نه صرفاً آنچه را از كتاب آموخته است. بنابراين نوع و شيوه تدريس معلم كه همان توجه زياد به حفظ كردن است، بايد مورد تجديدنظر قرار گيرد. ارائه حجم بالايي از مطالب و ارائه پشت سر آن ها هم باعث مي شود دانش آموز نتواند همه مطالب را روي كاغذ بياورد، اين ناتواني را افت تحصيلي مي دانيم در حالي كه بايد اين حجم و محتوا بازنگري شود. مطالبي هم كه آموزش داده مي شود، به خاطر آن كه ذهن دانش آموز را با خود درگير نمي كند و ارتباط چنداني نيز بازندگي روزمره آن ها ندارد، جذاب نيست همه اين مسائل بر روي يادگيري دانش آموز تأثير مي گذارد ولي نبايد آن را افت تحصيلي قلمداد كنيم.

    نامناسب بودن فضاي آموزشي و احساس راحتي نكردن دانش آموز نيز يادگيري او را متأثر مي كند. همه دانش آموزان را هم از نظر هوش، استعداد و عاطفي بودن يكسان فرض مي كنيم و مطالب يكساني را نيز به آنها مي آموزيم و استرس امتحان را نيز در آن ها ايجاد مي كنيم، همه اين عوامل هم بر يادگيري آن ها تأثير منفي مي گذارد. ضمن آن كه كارشناسان آموزش وپرورش معتقدند بهترين معلمان آن هايي هستند كه همه مطالب را بدانند اما همه آن را ارائه ندهند تا به اين وسيله دانش آموز را به چالش بكشانند.

    ارزشيابي توصيفي (نمره دادن به دانش آموز در طول سال و نه صرفاً كمي) بايد مورد توجه قرار گيرد. بايد معلمان توجه داشته باشند كه تنبيه زدگي در دانش آموز به وجود نيايد، به اين معني كه اگر بچه شيطنت كرد بايد معلم نيز حوصله همراهي و جست وخيز كردن با او را داشته باشد. اما اگر برخلاف آن او را همواره مورد تنبيه قرار داد، درواقع تنبيه زدگي را در او به وجود آورده است. اين امر باعث مي شود دانش آموز مطالب را ياد نگيرد، معلم نيز تصور مي كند او دچار افت تحصيلي شده است در حالي كه برخلاف تصور است. بايد شرايط، امكانات و آزمون ها را با دانش آموز متناسب كنيم. اگر در فرآيند ياددهي و يادگيري مسأله اي به وجود آيد نبايد دانش آموز را متهم و مقصر بدانيم بلكه بايد در شرايط بازنگري كنيم. در دوره ابتدايي بايد ۱۰۰ درصد دانش آموزان به پايه هاي بالاتر ارتقا يابند. در بسياري از كشورها ارتقاي خود به خودي مطرح مي شود. البته اين بدان معنا نيست كه دانش آموز چيزي فرانمي گيرد بلكه روش ها و محتواي درس به گونه اي او را به يادگيري برمي انگيزد. براساس تئوري «يادگيري در حد تسلط» بيش از ۹۰ درصد دانش آموزان آن چه را كه به آن ها مي آموزند،

    فرا مي گيرند و كاملاً به اهداف مي رسند، بقيه نيز فقط كمي كمتر از ۱۰۰درصد را مي آموزند. بنابراين همه ضعف ها در دوره ابتدايي به روش هاي تدريس و آموزش مربوط مي شود. در دوره هاي تحصيلي بالاتر به علت آن كه حجم مطالب بالاتر مي رود و دروس تخصصي تر مي شود ممكن است توانايي هاي ذهني فرد و ويژگي هاي فردي او نيز بر افت تحصيلي تأثيرگذار باشد. بررسي ها نشان مي دهد كمترين ميزان افت تحصيلي در دوره ابتدايي و بيشترين ميزان نيز در دوره متوسطه ديده مي شود.»

    * رابطه عاطفي معلم و شاگرد

    «منوچهر فضلي خاني» مديركل دفتر آموزش و پرورش راهنمايي تحصيلي معتقد است: «اگر بامقياس ها و ابزارهاي درست سواد و عملكرد دانش آموزان را بررسي كنيم شاهد رشد كيفي تعليم و تربيت و آموزش و يادگيري هستيم اما براي رسيدن به وضع مطلوب راه زيادي در پيش داريم. همه عوامل درون و بيرون سيستم آموزشي بايد كمك كنند تا اين امر محقق شود. جامعه بايد بسترهاي مناسب و همسو با آن چه را كه دانش آموز درمدرسه فرا مي گيرد فراهم كند، به طور مثال اگر او در مدرسه مسائل بهداشتي، اخلاقي و اجتماعي را مي آموزد در جامعه بايد آن را تمرين كند. اگر فضاي آموزشي و فضاي جامعه و زندگي دانش آموز مكمل هم نباشند و مغايرت داشته باشند، شكافي به وجود مي آيد كه افت تحصيلي را از نظر كيفي باعث مي شود. در حالي كه بايد جامعه تجلي گاه يادگيري ها و آموخته هاي فرد باشد. ارتباط دانش آموز و معلم نيز بايد بسيار مورد تأكيد قرار گيرد. به نحوي كه شيوه تعامل آنها با يكديگر مهم ترين عنصر در ياددهي و شخصيت بخشي به دانش آموز محسوب مي شود ، اگر اين تعامل عاطفي، علمي، صميمي و محكم باشد، اعتماد دانش آموز جلب مي شود و به تبع آن كيفيت تحصيلي ارتقا مي يابد. بنابراين نيروي انساني در كيفيت بخشي به آموزش حرف اول را مي زند. بايد به سمتي حركت كنيم كه معلمان صلاحيت ها و مهارت هاي حرفه اي را به دست آورند، و در كنارتخصص با انگيزه و علاقه كار كنند. ضمن آن كه آموزش هاي نيروي انساني هم به سمت فن معلمي گام بردارند. در همين باره و به منظور ارتقاي كيفيت تدريس، جشنواره الگوهاي برتر تدريس موردتوجه و تأكيد قرار گرفته است.»